Przyznawaną w Polsce Literacką Nagrodę Europy Środkowej „Angelus” otrzymał w tym roku słoweński pisarz Goran Vojnović za powieść Moja Jugosławia, przetłumaczoną przez Joannę Pomorską i wydaną przez Wydawnictwo Akademickie Sedno. Fundatorem nagrody, którą przyznano po raz piętnasty, jest Miasto Wrocław. Honorowani są nią autorzy pochodzący z krajów Europy Środkowej, których dzieła zostały wydane w języku polskim (a więc także Polacy). Ponieważ tegoroczny laur zwycięstwa przypadł w udziale autorowi zagranicznemu, nagrodzona została także tłumaczka jego powieści – Joanna Pomorska. Przypomnijmy, że laureatem ubiegłorocznej nagrody „Angelus” został bułgarski pisarz Georgi Gospodinow za utwór Fizyka smutku w przekładzie Magdaleny Pytlak.
Moja Jugosławia to nie pierwsza powieść Gorana Vojnovicia, która została przełożona na język polski. W roku 2010 w gdańskim Wydawnictwie Międzymorze ukazało się tłumaczenie jego powieści Czefurzy raus!, dokonane przez Tomasza Łukaszewicza, a w tym roku został opublikowany przekład powieści Figa, ponownie autorstwa Joanny Pomorskiej (Wydawnictwa Akademickie Sedno). Mimo to twórca pozostaje nadal zbyt mało znany w naszym kraju. Popularyzacja literatury słoweńskiej w Polsce stale rośnie, nie możemy jednak mówić o szerszej wiedzy czytelniczej w tej dziedzinie.
Tytuł powieści Moja Jugosławia mógłby sugerować, że chodzi o nostalgiczny utwór literacki, będący wspomnieniem mitu o braterstwie i jedności wielokulturowego dziedzictwa Jugosławii. Nic bardziej mylnego – głównym tematem powieści Vojnovicia jest bolesne rozliczenie z przeszłością wspólnej niegdyś ojczyzny. Nie jest to jednak konfrontacja ojców, którzy tak krwawo naznaczyli jej historię, ale ich synów, którzy w poszukiwaniach swojej tożsamości czują się winni i dźwigają ciężar błędów. Głównym bohaterem jest początkowo jedenastoletni Vladan Borojević, syn Słowenki i Serba, oficera Jugosłowiańskiej Armii Ludowej. Poznajemy jego idylliczne dzieciństwo, które bezlitośnie przerywa wybuch wojny. Siedemnaście lat później spotykamy go jako studenta, który dowiaduje się, że ojciec, którego uznał za zmarłego, żyje i ukrywa się jako zbrodniarz wojenny. Staje się to momentem zwrotnym utworu, generującym dalsze wydarzenia w życiu Vladana, związane z poszukiwaniami ojca. Jest to jednocześnie konfrontacja z dylematami i złudzeniami z przeszłości, które Borojević stara się pojąć z potrzeby ponownego zrozumienia własnej osobowości i doświadczenia. Vojnović świadomie stawia pytanie: czy młody człowiek może utożsamiać się z krajem, który spowodował bratobójczą wojnę i zagładę wielu ludzi?
Nagrodzona pozycja prezentuje historię Vladana będącą wyrazem losów całego społeczeństwa, zwłaszcza młodego pokolenia, które szuka swojego miejsca w nowym świecie. Jest to dogłębna analiza przemian zachodzących w mentalności i osobowości ludzi żyjących w czasach rozpadu państwa. Dotyka kwestii zderzenia kultur egzystujących w jednym kraju, pod jedną flagą. Napięcia i konflikty narodowe znaczą i kształtują postacie literackie. Poruszona zostaje ponadto tematyka kłamstwa i prawdy historycznej, problemu dociekania faktów i racji zgodnych z rzeczywistością. Wnikliwa obserwacja życia pozwoliła Vojnoviciowi stworzyć emocjonalną powieść, która skłania do refleksji. Język Mojej Jugosławii zdecydowanie różni się od tego, z którym spotykamy się we wcześniejszych jego utworach. Vojnović ekspresyjnie wyraża kulturę i sposób myślenia swoich bohaterów. Wyczuwalny niepokój pierwszoosobowego narratora przynosi polemiczno-analityczne spojrzenie na rzeczywistość.
Warto zaznaczyć, że Goran Vojnović jest nie tylko pisarzem, ale także scenarzystą i reżyserem filmowym, poetą, dziennikarzem. Bez wątpienia należy do najciekawszych i najbardziej nowatorskich, współczesnych twórców w Słowenii. Zadebiutował zbiorem wierszy Lep je ta svet /Piękny jest ten świat!. Wydał także trzy powieści: Čefurji raus! / Czefurzy raus! (2008), Jugoslavija, moja dežela / Moja Jugosławia (2011), Figa (2016) oraz tom felietonów Ko Jimmy Choo sreča Fidela Castra / Kiedy Jimmy Choo spotyka Fidela Castro (2010). Pozycje Czefurzy raus! i Moja Jugosławia doczekały się adaptacji teatralnej. Sam Vojnović wyreżyserował także kilka filmów krótkometrażowych oraz dwa pełnometrażowe (Piran, Czefurzy raus!).
Czefurzy raus!, debiut prozatorski Vojnovicia, to jedna z najbardziej oryginalnych powieści, za którą otrzymał prestiżowe słoweńskie wyróżnienia literackie (nagrody Kresnika oraz Fundacji Prešerna). Utwór stał się inspiracją dla wielu tłumaczy i został przełożony na kilka języków, w tym również na polski.
Powieść jest analizą przyczyn i konsekwencji degradacji grupy imigrantów, pogardliwie nazywanych czefurami. Większość z nich wyemigrowała do Słowenii ze względów ekonomicznych, część uciekała przed wojną na Bałkanach. Jest to warstwa społeczna, która nie wykazuje chęci do asymilacji, co często wynika z nieznajomości języka słoweńskiego. Miejska okolica lublańskiego osiedla Fužine staje się miejscem krytyki, nie tylko przesiedleńców, ale również Słoweńców. Tytułowych czefurów traktują bowiem jak obywateli drugiej kategorii, nie starają się ich zrozumieć i są wobec nich nieufni. Główny bohater Marko, syn imigrantów z Bośni, umiejętnie prezentuje jednostajną codzienność nastolatków z lublańskiego blokowiska. Racjonalnie podchodzi do otaczającej go rzeczywistości i zdaje sobie sprawę, że on i jego rówieśnicy dorastają w środowisku bez perspektyw. Nie potrafi sobie jednak poradzić ze swoją imigrancką tożsamością, która momentami wydaje się być silniejsza od niego.
Powieści Čefuri raus! krytyka zarzuciła niczym nieuzasadnioną wielość przekleństw. Autor buduje fabułę używając języka potocznego, którym posługuje się drugie pokolenie tzw. czefurskiej społeczności. Jest to mowa, która tworzy określoną strukturę, łączy wydarzenia i charakteryzuje bohaterów. Słownictwo, fonetyka i składnia kreują swoistą całość, łączącą elementy słoweńskiego i innych języków południowosłowiańskich. Obok wulgaryzmów pojawiają się również przemyślane porównania czy błyskotliwe metafory. Tymi formami posługuje się pierwszoplanowa postać w opisach otaczającej ją rzeczywistości, które są przepełnione przenikliwymi obserwacjami i komentarzami…
Tłumacze biorący na warsztat dzieła pisarzy słoweńskich mają znaczący wpływ na to, w jakiej postaci naród ten i jego kultura są obecne w świadomości polskiego czytelnika. Wśród tłumaczy, którzy bezspornie przyczyniają się do promocji literatury i kultury słoweńskiej w Polsce, jest Joanna Pomorska, autorka przekładów twórczości Gorana Vojnovicia właśnie oraz wielu innych pisarzy słoweńskich (Drago Jančar, Branko Hofman, Jani Virk, Feri Lainšček). Są to publikacje, których obecność na polskim rynku czytelniczym interesująco go wzbogaca i sprawia, że Słowenia staje się bardziej rozpoznawalna.
Izabela Piasecka, studentka II stopnia filologii słowiańskiej na Uniwersytecie Łódzkim:
Z twórczością Gorana Vojnovicia zetknęłam się na drugim roku studiów licencjackich, kiedy na zajęciach z historii literatury słoweńskiej czytaliśmy powieść Czefurzy raus!, a szerzej zaznajomiłam się z nią podczas pisania pracy licencjackiej, w dużej mierze opartej właśnie na niej.
Goran Vojnović (ur. 1980) to słoweński pisarz, reżyser, scenarzysta, publicysta i dziennikarz, który w swojej twórczości porusza ważne tematy społeczne. W Słowenii uważany jest za jednego z najciekawszych pisarzy średniego pokolenia. Jego twórczość zyskała ogromną popularność w krajach byłej Jugosławii, była też tłumaczona na polski, niemiecki, angielski, włoski, czeski, litewski, rosyjski, hiszpański, rumuński, szwedzki. Polakom Vojnović może być znany głównie z powieści Czefurzy raus! (2008, wyd. polskie 2010) oraz Moja Jugosławia (2011, wyd. polskie 2019). Moja Jugosławia przeszłaby pewnie bez większego echa, gdyby nie przyznana jej Literacka Nagroda Europy Środkowej „Angelus”. Wielka szkoda, że twórczość Vojnovicia wydaje się nie mieć dużych szans zaistnienia wśród szerszej, masowej publiczności, a przecież obie pierwsze powieści poruszają bardzo ważne tematy, jak poszukiwanie własnej tożsamości, poczucie wyobcowania oraz braku zakorzenienia.
Twórczość Gorana Vojnovicia dostarcza wielu tematów do refleksji. W swoich powieściach w umiejętny sposób maluje on obrazy życia codziennego, wplatając w to własne przeżycia oraz wspomnienia. Jego dzieła ukazują obraz całego społeczeństwa, eksponując studium kształtowania się osobowości młodego pokolenia. Przedstawiają relacje międzyludzkie oraz problemy, z jakimi zmagają się nastolatkowie, powoli wkraczający w dorosłe życie, a także problemy związane z tolerancją i nacjonalizmem. Vojnović wydaje się unikać gotowych tez, w żaden sposób nie narzuca czytelnikowi tego, co ma myśleć, niczego też nie komentuje.
Oprócz wspomnianych wyżej głównych tematów w twórczości Vojnovicia pojawiają się liczne wątki poboczne. Obok głębokich myśli i silnych emocji znajdujemy w nich wszystko to, co zwykli czynić i mówić przeciętni ludzie. Poważne sprawy obudowane są sporą dawką humoru, dzięki czemu bohaterowie są szczerzy i autentyczni. Targają nimi emocje znane każdemu człowiekowi: szczęście, smutek, złość, gniew. Ludzie w powieściach Vojnovicia bywają też podli, impulsywni i niewolni od stereotypów. W pamięci czytelników wyraźny pozostaje nakreślony przez autora świat oraz język, za pomocą jakiego został zbudowany.
Wiele społeczeństw mierzy się dziś z problemami podobnymi do tych, które słoweński pisarz opisuje w swoich książkach. Żyjemy w świecie, w którym – ze względu na coraz powszechniejszą wielokulturowość – przejawy odmienności są łatwiej dostrzegalne niż kiedykolwiek wcześniej. Dlatego też powieści Gorana Vojnovicia cechują się swoistym uniwersalizmem – i każdy, nie tylko student filologii słowiańskiej, znajdzie w nich coś dla siebie.
Wybór materiałów na temat twórczości Gorana Vojnovicia:
program telewizyjny Knjiga mene briga – dyskusja poświęcona twórczości Vojnovića, w której uczestniczy językoznawca Marko Stabej i publicysta Nikolai Jeffs: http://4d.rtvslo.si/arhiv/knjiga-mene-briga/19792765
program telewizyjny Odprta knjiga – rozmowa, w której udział bierze sam Goran Vojnoivć: https://4d.rtvslo.si/arhiv/odprta-knjiga/174329038
Goran Vojnović o swojej książce Moja Jugosławia (tłumaczenie na język polski): https://www.facebook.com/Wydawnictwo.Akademickie.SEDNO/videos/806562323432322
wywiad z Goranem Vojnovićem na słoweńskim radiu Val202: https://val202.rtvslo.si/2014/01/goran-vojnovic-na-fuzinah-ne-zivijo-vesoljci/