data publikacji: 9 września 2020
tekst: Piotr Piasek
Córka źle strzeżona1 po raz pierwszy wystawiona była w Bordeaux w 1789 roku, „dwa tygodnie przed upadkiem Bastylli”2. Libretto baletu wyszło spod pióra tancerza i choreografa Jeana Daubervala. Autor muzyki do pierwotnej wersji pozostaje nieznany. W późniejszych latach dzieło wznawiane było w wielu różnych wersjach, jednak te najważniejsze, to paryska z 1828 roku oraz londyńska z 1960 roku3. Muzyka do tej pierwszej została skomponowana, a w zasadzie w dużej mierze skompilowana przez Ferdinanda Herolda4. Druga wersja to połączenie sił choreografa Fredericka Ashtona oraz kompozytora Johna Lanchbery’ego5.
Córka źle strzeżona jest „jednym z pierwszych baletów o »prawdziwych« ludziach, a nie o bogach lub królach i królowych”6. Libretto opowiada historię wiejskiej dziewczyny Lizy, córki wdowy Simone. Dziewczyna zakochana jest w wieśniaku imieniem Colas, jednak jej matka bardziej skłonna jest wydać córkę za mąż za Alaina – syna bogatego właściciela winnic. Alain jest jednak na tyle niezdarny, a Colas na tyle nieustępliwy, że w ostatniej scenie Simone zgadza się na ślub młodych. Podobno treść baletu zainspirowana była obrazem Pierre-Antoine’a Baudoina La réprimande/Une jeune fille querellée par sa mère7:
Pierre-Antoine Baudouin [1723–1791], „La réprimande/Une jeune fille querellée par sa mère (La visite de l’amant)”, obecnie w The Cleveland Museum of Art jako „The Surprised Lovers”, ok. 1765, gwasz na kartonie, 30.5 x 23.5 cm, fot. CC 0.
W 1973 roku Teatr Wielki w Łodzi wystawił balet, posługując się partyturą Lanchbery’ego. Jak wspomina jednak choreograf, układy taneczne czerpały nie tylko z inscenizacji Ashtona, ale również ze źródeł rosyjskich, które podobno posłużyły samemu Brytyjczykowi w przygotowaniu jego wersji baletu8.
Plakat do łódzkiej inscenizacji zaprojektował Iwo Dobiecki. Brzegi plakatu to białe passe-partout, którego wewnętrzne krawędzie pozorują wydarcie czegoś ze środka. W ten sposób obecność ramki zaznacza, że stanowi ona pozostałość po białej warstwie, która przykrywała całość płaszczyzny. Środek plakatu to oliwkowo-brązowe tło, na którym ułożony jest zielony klucz. Jego zęby i rowki układają się z niejustowanego tekstu oryginalnego, francuskojęzycznego tytułu baletu. Główka klucza to serce obrośnięte secesyjnymi ornamentami. Serce wraz z ornamentami kolorystycznie składają się w Tricolour – francuską flagę.
Znaczenie klucza ukazanego na plakacie można poddać różnorakiej interpretacji. Z jednej strony jest to klucz do drzwi, za którymi zamknięta zostaje tytułowa córka. Z drugiej strony jest to klucz do serca dziewczyny, którym jest pewna naturalność przysługująca wiejskiemu młodzieńcowi, a której synowi bogacza brakuje. Dodać do tego można, że to serce jest kluczem, czyli kierowanie się własnym uczuciem otwiera drogę do szczęścia.
Jest jeszcze jedna możliwa interpretacja. Serce, jako symbol uczuć, a przy tym nierozwagi portretowanej przecież przez bohaterów baletu, zostaje włączone w klucz. Wtedy ten ostatni, metaelement, oznaczałby pewien system możliwości. Kluczem coś otwieramy i zamykamy, pozwala on kontrolować podział przestrzeni. Dzięki niemu jesteśmy w stanie kogoś gdzieś dopuścić lub zabronić przejścia – zupełnie tak jak matka Lizy. W takim kontekście miłość, uczucie, dopuszczone zostają do systemu, wtłoczone w schemat. Miłość też może być kluczem, który otwiera pewne drzwi, daje możliwości. Gorliwa uczuciowość kochanków przechodzi więc z pierwotnej nierozważności w możliwą do przyjęcia miłość-klucz. Ta ostatnia nie jest zwykłym porywem, ale raczej przesłanką do zawarcia małżeństwa, wejścia w relację-instytucję.
Kwestia ta daje się ciekawie zestawić z faktem, że balet Córka źle strzeżona pochodzi z epoki późnego oświecenia, którego wyróżnikiem jest nie tylko sentymentalna moda na wiejską „czystość”. Jest to również moment przemian społecznych, przemian w tym elemencie życia społecznego, które można nazwać władzą9. Czy i wtedy, kiedy zmieniał się model zarządzania, nie zaczął zmieniać się stosunek do miłości i małżeństwa? Oto powracamy do białej płaszczyzny, której wydarto środek, czyniąc z niej ramkę. Wydarto spojrzeniu „proste” życie, wydarto mu również namiętność pod postacią przesłanki do zawarcia małżeństwa.
1 Tytuł oryginalny: La Fille mal Gardée; zob. Jane Simpson, La Fille mal Gardee, Ballet.context, https://web.archive.org/web/20100701132356/http://www.ballet.co.uk/contexts/la_fille_mal_gardee.htm [dostęp na 08.09.2020].
2 Ibidem.
3 Córka źle strzeżona [program], Teatr Wielki w Łodzi, s. 19 i dalej, Cyfrowe Muzeum Teatru Wielkiego http://www.cyfrowemuzeum.operalodz.com/pdf-viewer/?url=http%3A%2F%2Fwww.cyfrowemuzeum.operalodz.com%2Fwp-content%2Fuploads%2F2018%2F05%2FTWL_B_PR_38.P.1973.5XX.pdf&title=CÓRKA%20ŹLE%20STRZEŻONA&file=3302660703 [dostęp na 08.09.2020].
4 Jane Simpson, La Fille mal Gardee, op. cit.
5 Córka źle strzeżona [program], op. cit., s. 20.
6 Jane Simpson, La Fille mal Gardee, op. cit.
7 La fille mal gardée, https://en.wikipedia.org/wiki/La_fille_mal_gardée [dostęp na 08.09.2020]. Zob. Une jeune fille querellée par sa mère (Les amours champêtres) – Baudouin, Utpictura18/ Aix-Marseille Université, https://utpictura18.univ-amu.fr/GenerateurNotice.php?numnotice=A4601 [dostęp na 08.09.2020].
8 Córka źle strzeżona [program], op. cit., s. 20.
9 Por. chociażby Michel Foucault, Nadzorować i karać, Aletheia, Warszawa 1993.