data publikacji: 2 stycznia 2021
tekst: Jakub Michalski
Plakat Jana Zielińskiego z roku 1976 powstał jako materiał promocyjny do spektaklu Nowe szaty króla zrealizowanego przez Teatr Lalek Arlekin w Łodzi. Przedstawienie było adaptacją bardzo popularnej baśni Hansa Christiana Andersena pt. Nowe szaty cesarza (oryg. Keiserens nye Klæder, 1837)1. Jej główną oś fabularną stanowi przybycie do królestwa dwóch oszustów podających się za krawców sprzedających magiczną tkaninę, którą są w stanie dostrzec jedynie osoby mądre i nadające się na swój urząd. Wszyscy mieszkańcy królestwa, w tym sam król, nie mają odwagi przyznać się, że nie widzą żadnych tkanin czy uszytych z nich szat. Dopiero podczas prezentacji nowych oraz, jak przekonywali oszuści, wyjątkowo pięknych szat króla, małe dziecko w tłumie ośmiela się wypowiedzieć prawdę, którą wszyscy znają – „król jest nagi”.
Choć plakat ma prostą kompozycję, to można ją potraktować dwuznacznie. W jego górnej części odwzorowany został wieszak na ubrania w kolorze żółtym – a domyślnie złotym. Tło kompozycji jest wyraziste, przy czym zastosowany został gradient rozjaśniający je partiami. W dolnej części plakatu znajduje się tytuł spektaklu zapisany również na złoto. Kolor ten, co oczywiste, kojarzy się z bogactwem i świetnie koresponduje z tytułem. Złoto jako atrybut władzy królewskiej jest w kulturze obecne od czasów starożytnych: złota jest maska króla Agamemnona, złotem bogato zdobiono sarkofagi królów Starożytnego Egiptu – faraonów. Teksty mówiące o tym, że król musi być majętny, znajdziemy bez trudu również w Polsce. Gall Anonim wymienia „bogactwo” jako ważny element, będący przyczyną nałożenia na skronie Chrobrego cesarskiego diademu przez Ottona III.
Jednakże Zieliński w swojej pracy zastosował soczyste i kontrastujące ze sobą kolory oraz wyeksponował tylko zwykły przedmiot i ta zwyczajność może, jako pierwsza, rzucać się w oczy, a nie ewentualna symbolika władzy lub bogactwa. Jeśli zignorować powyższą interpretację symboliczną, to plakat przywodzi na myśl raczej odwołanie do sztuki pop-artu, na przykład barwnych dzieł Andy’ego Warhola wykonywanych metodą serigrafii.
Oczywiście pusty wieszak odnosi się też bezpośrednio do tekstu utworu. Po pierwsze, poprzez wywołanie skojarzenia z modą, której to zbyt częste uleganie było jednym z grzechów cesarza:
Przed wielu laty żył cesarz, który tak bardzo lubił nowe, wspaniałe szaty, że wszystkie pieniądze wydawał na stroje. Nie dbał o swoich żołnierzy, nie zależało mu ani na teatrze ani na łowach, szło mu tylko o to, by obnosić przed ludźmi coraz to nowe stroje. Na każdą godzinę dnia miał inne ubrania, i tak samo, jak się mówi o królu, że jest na naradzie, mówiono o nim zawsze: "Cesarz jest w garderobie”2.
Po drugie, opisywane szaty tak naprawdę nie istniały, dlatego nigdy nie mogły zawisnąć na wieszaku króla:
Oszuści ustawili warsztaty tkackie, udawali, że pracują, ale nie mieli nic na warsztatach. Zażądali od razu najdroższych jedwabi i najwspanialszego złota; chowali je do własnej kieszeni i pracowali przy pustych warsztatach, i to często do późnej nocy3.
Zieliński, choć jako plakacista zawsze starał się służyć spektaklowi, to za każdym razem tworzył dzieła wieloznaczne, zakodowane dla małych odbiorców i widzów dorosłych zaznajomionych z tekstem literackim i przypadkowych przechodniów (to jeszcze czasy, kiedy plakaty powstają przede wszystkim dla widza przemierzającego ulice).
Plakat do Nowych szat króla, jeśli ktoś nie skojarzy go od razu z tytułem baśni Andersena, może – poprzez ten pusty wieszak – też wywoływać uczucie niepokoju, jakie pojawia się wtedy, kiedy nie ma w domu kogoś, kto powinien w nim bezpiecznie przebywać. Jednym z dzieł, który ciekawie przedstawia użycie takiego symbolu, jest film Pętla Wojciecha Jerzego Hasa na podstawie opowiadania Marka Hłaski. Głównego bohatera, alkoholika Kubę, poznajemy w momencie, kiedy toczy on walkę z samym sobą, powstrzymując się przed wyjściem z domu – wie on dobrze, że skończyłoby się to wypiciem alkoholu. W pewnym momencie przychodzi do niego znajomy krawiec, przynosząc mu pocerowany płaszcz, który Kuba wcześniej zniszczył podczas jednej z pijackich eskapad. Kuba zawiesza płaszcz na szafie i czasem na niego zerka – dopóki płaszcz wisi na wieszaku, on jest bezpieczny, zostaje w domu. Po chwili jednak bohater przegrywa walkę z nałogiem, zrywa płaszcz z wieszaka i wychodzi.
Zob. inne plakaty Jana Zielińskiego:
Konik Garbusek, 1975
Nowe szaty króla, 1976
Pieśń o lisie, 1976
Piotruś i wilk, 1978
Tymoteusz wśród ptaków, 1978
Królowa Śniegu, 1980
Tkaniny unikatowe. Mity i krajobrazy, 1991(?)
Wieczór z Grzegorzem Królikiewiczem, 1998
Wieczór z Andrzejem Żuławskim, 2008
1 Encyklopedia Teatru Polskiego podaje ponad 80 adaptacji tego tekstu, zob. http://www.encyklopediateatru.pl/wyszukaj?pagination&search=nowe+szaty&page=1. Godne polecenia jest też słuchowisko radiowe z 1983 roku w mistrzowskiej obsadzie, wyreżyserowane przez Hannę Orlikowską.
2 Hans Ch. Andersen, Nowe szaty cesarza, tłum. Franciszek Mirandola, CC0, https://pl.wikisource.org/wiki/Nowe_szaty_Cesarza.
3 Ibidem.